Fantastische sensorische compensatie

Personen met een visuele handicap staan bekend om hun verbeterde zintuiglijke waarneming in andere zintuigen dan het zicht. Het brein is namelijk in staat om andere zintuigen zoals het gehoor, de reuk-, smaak- en tastzin te versterken als reactie op ontbrekende visuele informatie.

Wetenschappelijke studies toonden al een verhoogde gevoeligheid in andere zintuigen aan bij blinde en slechtziende personen. In een nieuwe reeks over sensorische compensatie in vrijetijdsactiviteiten duiken we in dit onderwerp en nemen we ieder zintuig onder de loep, te beginnen bij de tastzin.

Visuele dominantie

De zenuwen in ons lichaam vangen informatie uit de zintuigen op en verwerken deze. Wanneer we iets met onze zintuigen waarnemen, koppelen we dit onbewust aan de kennis die we al hebben. Hierdoor geven we er betekenis aan. Het gehoor en het zicht zijn vertezintuigen, terwijl de tast, reuk en smaak nabijheidszintuigen genoemd worden. Voor veel mensen is het gezichtsvermogen het meest overheersende en daardoor ook belangrijkste zintuig. Doordat het snel een goed overzicht van een situatie geeft, vertrouwen we er vaak het meeste op. Deze zogenaamde ‘visuele dominantie’ is niet aangeboren, maar ontwikkelt zich in de loop der tijd. Als één van de zintuigen beschadigd is, heeft dit invloed op de manier waarop iemand zich een beeld van de buitenwereld vormt. Zo zullen personen die niet kunnen zien zich op een andere manier een beeld van een voorwerp of ruimte vormen dan een ziende persoon dat zou doen. Blinde personen moeten het gemis aan visuele informatie over de omgeving immers compenseren met (of vervangen door) hun andere zintuigen.

Doordat we met een groot deel van ons lichaam via de tast informatie kunnen opdoen, is het ons grootste zintuig. Hierdoor is het mogelijk om tegelijkertijd met meerdere delen van het lichaam tastend waar te nemen, bijvoorbeeld met je handen en je voeten. Bij de geboorte is de tastzin het invloedrijkste zintuig. Omdat tastinformatie op een directe manier binnenkomt, blijft het ook daarna belangrijk.

De tast: cruciaal voor personen met een visuele handicap

Met de tast kun je op twee manieren waarnemen: cutaan en proprioceptief. Met cutane tast doelen we op de tastgevoeligheid, de waarneming van prikkels met de huid. Deze waarnemingsvorm speelt bijvoorbeeld de hoofdrol bij het onderscheiden van de kleine puntjes bij het braille lezen. Het proprioceptieve tastzintuig bevindt zich in de gewrichten, pezen en spieren en geeft informatie over de lichaamspositie en de bewegingen. Dit zintuig is voor blinde kinderen erg belangrijk bij het verkennen van de omgeving. Zo voelt een kind hiermee verschil in hoogte tussen twee gebouwde blokkentorens. Ook voor het ervaren van afstanden, tussenruimtes, posities van voorwerpen ten opzichte van elkaar en de houding van het eigen lichaam, is het een belangrijke informatiebron. En doordat tijdens het voelen met de mobiliteitsstok informatie van de punt van de stok bij de spieren terechtkomt, speelt ook hier de proprioceptieve tast de grootste rol. Het gaat daarbij om het voelen via de stok van de ondergrond (hard, zacht) en het opsporen van obstakels. De trillingen als gevolg van de aanraking worden doorgegeven aan de hand. Alle stokgebruikers hebben baat bij een goede gevoelsoverbrenging.

Bij ziende kinderen gaat het gezichtsvermogen in de loop der jaren steeds meer overheersen. Voor blinde kinderen blijft de tast echter heel belangrijk. Om hen te helpen hun tastzintuig zo goed mogelijk te ontwikkelen, is speciale aandacht en begeleiding nodig. Daarvoor zorgt de Dienst begeleiding en hulp in het dagelijkse leven want tastzin is belangrijk in quasi alle domeinen van hun begeleiding. Denk maar aan stoklopen, braille, de reliëfbolletjes op huishoudapparaten, noppentegels op straat, aangepaste spelletjes… Recent ontwikkelde deze Dienst kleurplaten in reliëf. Ergotherapeut Natalie Troonbeeckx vertelt ons er meer over.

“Toen ik de vakantieboxen ontwikkelde, begon ik te werken met reliëftekeningen. Belangrijk is dat die tekeningen weinig details hebben zodat ze maximaal voelbaar zijn. De reacties op de vakantieboxen waren zo positief dat we een vervolg maakten in de vorm van twee kleurboeken voor volwassenen. In de toekomst volgt een kleurboek voor kinderen met tekst in braille bij de tekeningen. Blinde en slechtziende personen voelen aan de lijnen, zoeken een vlak en kleuren dit dan in. Dat kan met geurstiften, dit zijn stiften waarvan elke kleur een andere geur heeft, geel ruikt naar citroen, rood naar aardbei... Maar het kan ook met gewone kleurpotloden, wasco’s, stiften, enz. Doordat de tekening die ingekleurd wordt voelbaar is, kunnen ze zich ook een voorstelling maken van voorwerpen in 2D. Hoe tekent men een huis, een auto, een boom... Een beeld zegt soms meer dan woorden, ook voor iemand die blind is. Reliëftekeningen kunnen voor nog meer gebruikt worden. Op school wordt het ook vaak gebruikt voor plattegronden, kaarten of wereldbollen bij aardrijkskunde, voor geometrische figuren, grafieken en tabellen bij wiskunde… Voor jonge kinderen is het belangrijk om hun tastzin te stimuleren als een eventuele voorbereiding op braille lezen. We merken dat zwaar slechtziende en blinde kinderen en volwassenen veel plezier beleven aan het kleuren. Via deze reliëf kleurplaten maakten we dus een eenvoudige activiteit toegankelijk. Kleuren bevordert ook de sociale contacten want vaak zijn de goedziende kinderen heel geïnteresseerd in de leuke reliëf kleurplaten!”

Bron over wetenschappelijke achtergrond compenserende zintuigen: FanTASTisch (2010) Visio, Huizen

Tactile-Tour: 3-dimensionele appreciatie van kunst

Steeds meer musea doen inspanningen om hun kunstwerken via de tastzin toegankelijk te maken: reliëftekeningen, aanraken van beeldhouwkunst, kleine reproducties van een groter werk… Tijdens de Tactile-Tour, een rondreizende expo die in november halt hield bij de Brailleliga in Brussel, werden kunstwerken echt tot leven gebracht aan de hand van 3D-modellen. Enkele sfeerbeelden van deze zeer gesmaakte expositie: